30.10.11

TCV: Mi gó, ke inporta-m la, mas

bale pena informa...

<embed src="http://rd.videos.sapo.cv/play?file=http://rd.videos.sapo.cv/5vf8ZHb7Rk1pYBJdTuky/mov/1" type="application/x-shockwave-flash" width="410" height="358" allowFullScreen="true"></embed>
Apresentadora: os artesãos da praia estão dispostos a lutar para um espaço de exposição e venda dos seus produtos…

Repórter: os artesões praienses mostram que talento e sustentabilidade podem se aliar para gerar renda_ _ estes artesões se juntaram e formaram um grupo com intuito de criar um espaço próprio para exposição e venda diariamente_ mas o projecto ainda aguarda o parecer da câmara municipal_ _ enquanto isso_ o grupo aproveita os eventos culturais em vários locais para se apresentarem_ _ enquadrado nas actividades alusiva ao mês da cultura estes artesões expõem durante uma semana nos paços do concelho (…).

Ratutido três bes “artesões” disperta-m nha kuriosindade/dúvida… só disionario ke era ramede. E Dicionário da Lingua Portuguesa Contemporânea - Academia das Ciênciasde Lisboa ta rejista na pajina 368:
Artesão1 , ã (…) s. (…) 1. Pessoa que exerce uma arte manual. (…) 2. Econ. Pessoa que faz, vende e aufere directamente o lucro dos seus próprios produtos ou objectos. Pl. artesãos.
Artesão 2 (…) s.m. (…) Adorno, lavor emoldurado que se coloca habitualmente nos tectos, nas abobodas  e nas voltas de arcos. (…) Pl. Artesãos, ões , ãs (…)

Ezenplo de Lingua de tugas na portuges kabuverdiano… rezultado:

artesão => artistas => Pl. artesãos, *artesões
artesão => enfeite => Pl. artesãos, artesões, artesãs.

Na portuges, tudo kudado é poko,  ten nome terminado en –ão ke ten mas de ke un forma na plural, por ezenplo:
aldeão, aldeões, aldeães
charlatão, charlatães, charlatões
corrimão, corrimãos, corrimões
mão, mãos *moes 
cão, cães, * cões, *cãos 

Bai ta radja, radjador!

Pamode du ta pensa ma Lingua Kabuverdiano ten futuro, nu sta li ta rabida pedra pa faze-l:
    1. "lus dja ben, ma ka bu radja. El pode torna ba(i)"
     2. unde  bu sta bai radjador?




Baltazar Lopes da Silva (1957, edição de 1984 :102), na kapitlo de fonetika escreve:
Nos kuriozidade tem mas a ver ku palavra <radja> na se sentido etimolojiko y na se evolusão semantiko. Por isso N bai konsulta tanbe Dicionario de Caboverdiano-Português de Manuel Veiga. Sobre es palavra e ses derivado sta asin:
“A palatal İ (lhe) [ʎ] está representada em todo o arquipélago, com excepção de Santo Antão, pela dorsopalatal semioclusiva j [com dois pontos em cima do símbolo j].” el ta da exemplo, ke nu ka pode reprezental tal y kual, pamode nu ka ten komo faze-l ku es programa informatiko, por iso du ta mostra-l de forma atualizado:
padja <palha,  bidja< bilha,  bedja< velha,  modja<molhar,  radja< ralhar.

ST
SV/OV
Obs Port
radja
Petá skrepá, zulpiná
ver[verbo] ralhar, repreender em voz alta
radjadu v. linpu
Linpe, asióde
adj[adjectivo] que tem higiene, asseado, limpo
radju
ijiéne
sub[substantivo] higiene


É un pena ke es Disionario ku titulo “DICIONARIO CABOVERDIANO-PROTUGUÊS” ser tão limitado tanto na strutura de aprezentasão komo na strutura sientifiko, apezar de justifikason dado pa autor na Introdusão. Nhos kre sabe nha opinião?
Voltando a Baltazar Lopes da Silva, na kapitlo de Leksiko el skrebe:
Un Disionario de Lingua Kabuverdiano ku patrosinio de tudo Kabuverdiano sta faze-nu txeu falta, Senhores!
Ralhador: radjador para o sentido cf. ralhar
Ralhão: radjon
Ralhar: radja.
Emprega-se exclusivamente no sentido de gabar-se, vangloriar-se, fazer a própria propaganda. O mesmo é dizer de todos os cognatos (q. v.). (Lopes da Silva 1957 :352) (negrito é de nos).

28.10.11

Kal ke de bó?

De mé é kel li: Skrebe Lingua Kabuverdiano ku AK.
Se mudado AK pa AC pa mi tudo são kel més...

casa = kaza;

boca = boka;

esta = ta=sta;

mareado≠mariadu=> Li sin kabu sta-nu mariadu. "o político anda a nevegar mareado..."

nabega≠navegar. Odja ma mi ku bó  du ka sta nav(b)ega bedju-l mundo

Cão = katxor, mas este diferente de cahorro. Na kriolo nu ka ten "kãu"...cadela é igual a "kadela", katxor femia gó é un xou de bola!

Se nos Lingua é dialeto de portuges, Kastelhano ku Galego tanbe é dialeto de Portuges?!

26.10.11

Fukuto, frukuto y frututu

Nun post publikado bedjo,  N mostra manera ke kriolo ta transforma son y/ku imagen de natureza nun palavra ku signifikado. Palavra sima kes li:

fete-fete (mesmo ke fiti-fiti). v. laba na mon, movimento de mo. 1. Ora ke ta laba ropa na sedja ka bu skese de fiti-fifi sobako.

beke-beke. v. papia txeu. Reklama kontinuado. 1. Kuze ke nho sta beke-beke txeu, ki nho ka ta kala?!

mus-mus. v.  faze kuzas keto, sem raboliso, na segreda, fala baxinho. 1. Nhos fika li só na mus-mus, sima mudjer ku marido, kreke nhos ka ta faze nada oje.

bruko-bruko. v. son de rabuliso. 1. Kuze ki nhos sta li ta bruku-bruko nes vitrina?

krapu-krapu. v. fala txeu dispos de termina un konversa7diskutison/raspanete. 1. Bo ka ten razon inda bu sta krapu-krapu txeu.

fukuto (mesmo ke frukuto)adv. de rompante, inesperado, de rapente. 1. N staba ta bai na karro kanto
galinha guiné sai de dento padja fukuto...

frututu. n. y adiv. som provokado ora ki galinha ta bua. 1. Kanto N txiga perto el bua, frututu...

lote-lote. adij. y.n. mole, moletxa, sem nada ó ki sakudido. 1. N bai ordinha lete (kabra) N txa kabrito dja mama-l tudo. Mama fika-l lote-lote. 2. Nha fidjo dja N odja ma inda bu ka kume, barriga sta lote-lote. (sta na latan, pregadu ku kosta!)

bodje-bodje (mesmo ke bugo-bugo). n. resto, sobra, munha, parte, monte bokadinho padas de karkel kuza. 1djunta kes bodje-bodje de porko bu poi na jilera pa ora ki nu fazé katxupa pa nu po-l nel el ta fika mas sabi.

tunturun. adij. forte, muskulado, tronko. 1. Nha velho era un ome tunturun y ruspetado nes kutelo. 2. Nha amiga, mundo é benba mé! El era un tronko de omi pa oje el sta oso pele... É duedo!

Fanikite (fenikite). n. kai na txon de rapente pa un motivo mas o menos notisia dezagradavel o triste. 1. Bu pode da fanikite, es bu fanikite ka ta ngana ningen mas... si bu da-l, bu ta fika la...ningen ka ta pega-bu.
Prikite. adij. labanta fasi/faxi perante un notisia. 1. Kanto el da ku mi, el ka staba ta spera... el labanta prikite el konpo kamiza... dja N pega, N fla- só kel li.

25.10.11

Djobe Gramatika di Kiriolo IV

Ora ke un Personalidade ta fala sin nun intrevista - sima N transkrebe!- du pode fla: Kiriolo ka ten Gramatika ó... entrevistado sa ta fala de Lingua Kabuverdiano

Padronizasão y Ofisializasão
P: Anton ki relason ki nu podi fazi entre padronizason  y ofisializason di lingua kabuverdiana
R: Odja_ ofisializa é_ ah_ é un kiston di valoriza-l _ ka simé_ _ dentu di prusesu di ofisializasãu _ ah_ ki ó ki bu ofisializa bu ta fla ma é podi ser uzadu na determinadus lugaris y ora ki bu ta fla ma lingua debi ser uzadu _ logu el ten ki ten un padrãu _ _ né_ _ y pur isu dja trabadju di padronizasãu di lingua é ten ki sta ligadu tanbe a ofisializasãu_ _ é ka ten ki ser na omesmu mumentu_ bu podi sinplixmenti na nós kazu _ bu podi sinplixmenti ofisializa_un _ ah _ é ka kiston di valoriza sinplismenti_ pamodi ofisializason di lingua é moda_ na nos kazu sobretudu_ é moda bilheti di identidadi di algen_ é moda rejistu di nasimentu_ sertidãu di nassimento_ un kriansa enkuantu é ka rejistadu kel kriansa ka izisti_ é ka izisti na statixtika_ anton lingua enkuantu  el é ka sta ofisialmenti rekonhesidu_ sobretudu na nós kazu ki é un lingua ki tevi txeu konotason pejorativu_ si mé ki lingua ka izisti_ né_ y na nós kazu ki txeu psoas ka ta dispreza_ txeu psoas ka ta intendi pamodi ki é  ka ta enxinadu na skola_ _ ta atxa é pamó é ka ten kualidadi_ nton ofisializason _ _ kiston di guvernu fa kel lingua é ofisial é mutu inpurtanti_ é un sertidon ki bu sa ta da-l _ mi N podi fla N ten kursu di linguistika ma si nunka nhos oia nha diploma_ ó si N ka prizenta diploma nunka é ka ta sirbi_ né_ _ purtantu_ ah psoas até podi konsidera-l_ ma ta fika senpri  kel mur-mur à volta_ _ el é ó el é ka é_ _ nton nes kazu li_ ofisializason ten kel papel li _ más aaah_ bu ka podi abri mon di padronizason _ _ si non bu ten_ bu ta ten logu un bagunsa_ né_ padronizason ta kaba pa fiksa_ _ ta kaba pa fiksa lingua_ regras_ _ aha regras di lingua naaa_purtantu na tudu kes nives di gramatika ki nu konxi_ _
Es transkrison ten kontinuason…

24.10.11

Da akordo:

Kriolo ten se maré y Lingua Kabuverdiano ta ten se nivel, por iso, bale pena leré es post, klikando riba de azul: (...) Como defensora acérrima do bilinguismo, faço votos que da próxima vez, saiba o nosso PM distinguir o espaço e o contexto para a utilização de cada uma das nossas duas línguas.

Djobe Gramatika di Kiriolo III

Ora ke un Personalidade ta fala sin nun intrevista - sima N transkrebe!- du pode fla: Kiriolo ka ten Gramatika ó... entrevistado sa ta fala de Lingua Kabuverdiano...

Leitura
P: Ki papel ki skritoris podi ten na padronizason di lingua kabuverdianu pa e skrita_ _
R: Odja_ skritoris é di kes_ skritoris jornalistas_ é di kes ki ten un papel mutu forti_ ah_ na_nes kazu li di_ ah difinison di un padron di skritu di lingua kabuverdiana_ pamodi nhos sabi ma leitura ta molda fala _ _ leitura ta molda fala_ ora ki nu le nu ta kaba pa kria  un imajen vizual di palavra_ enton si nu ben ten gosi li txeu-txeu skritoris ta skrebi lingua kabuverdiana _ y si es es rizolvi adota un determinadu manera di skrevi_ y digamus ki é un algen ki ta ledu txeu _ ki ten txeu divulgason _ _ u ki el é ta skrebi ta kaba pa influensia_ si un grupu di skritoris rizolvi adota_ difisilmenti si kalhar un linguista ta konsigi ben konbati_ si e ben_ si é entra pa uzu_ pa prátika_ psoas kumensa ta le_ mi nunka N skrebi tal palavra_ _ ah ma N odjá el na tal livru skritu si_ _ N ta prifiri skrebi sima ma kel ki N oia na kel livru_ _ a não ser ki N ten razoões pa N fla non _ kel la sta eradu_ né_ anton skritoris ta kaba pa ten un papel determinanti na definison di linguas_ _ skritoris jornalistas_ _ ah komunikason susial_ purtantu nu jeral_ publisidadi_ tudu kes ki ta uza lingua na ses meiu di trabadju ta kaba pa ter un papel mutu inpurtanti na padronizasãu_ pamodi é mas fasil publiku odja kuzé ki es ta fazi_ imita_ di ki ba obi_ ba toma uns aulas_ pa kumensa ta skrevi_ _
Es transkrison ten kontinuason...

Djobe Gramatika di Kiriolo II

Ora ke un Personalidade ta fala sin nun intrevista - sima N transkrebe!- du pode fla: Kiriolo ka ten Gramatika ó... entrevistado sa ta fala de Lingua Kabuverdiano...
Skrebe
P: Nton skrebi mau purtuges ta sta relasionadu ku es stratéjia na skrita des lingua_ _
R: Des lingua_ bu sa ta fla Lingua_ _ [purtuges_ lingua sigunda]_ _ aah_ skrebi un mau purtuges ó papia bon purtuges_ _ ah N ta atxa_ na nha pontu di vista_ pa kel ki N ta odja y di nha xperiensia_ di pruf?? na liseu_ y memu dipos_ na_ na_ Izi_ na ex-izi_ é_ é un_  é sta tudu relasionadu ku kontextu ki nu ten na kau verdi_ bu ten nós lingua más_ sixtema di ensinu_ ah _ desdi inisiu ka ta_ ka leba en konta kel situason li_ _ enton é pusivel ki u atxa un minis di_ di li_ di primariu ta da omemu eru na siklu_ siklu nhos ta intende-l gosi ka ten max_ _ na siklu ó na liseu_ _ purtantu é kuzas ki ta fika_ pamodi nunka bu ka leba en konta pa bu distingi frontera di un y frontera di otu_ _ enton kes erus la é_ _ N ta atxa ma responsavel é méétudus´_ ki desdi_ _ ki utiliza-l desdi_ desdi prumeru bes ki el enxinadu kel lingua_ _ stranjeru_ _
Es transkrison ta ten kontinuason...

Djobe Gramatika di Kiriolo I

Ora ke un Personalidade ta fala sin nun intrevista - sima N transkrebe!- du pode fla: Kiriolo ka ten Gramatika ó... entrevistado sa ta fala de Lingua Kabuverdiano
Karo Leitor:
Ka bo fala-m  de nha Lingua sen lere – konprenson – de  es testo obido y transkrebedu na “un bazi fonetiko-fonolojiku”.

Kel burréza la
(…) na priudu di alfabetizason purtantu nu sta bai prendi_ nu sta bai prendi skrevi_ nu sta bai prendi sbrebi_ nu sta bai introduzi-s na mundu di skrita_ ses popri entrada di kunhesimentus nun lingua ki es ka konxi _ _ kel kuza la_ para alen di el ser duru_ prigozu_ el ta viola até leis linguistikas _  direitus umanus_ es sta purtantu ta viola _ purtantu_ un data di regra_ _ né_ y propi direitu di kriansa_ pamodi tudu algen tem direitu a _ _ ten asesu a edukason _ en primeru na se lingua materna _ _ agó N ta intendi ki pais suma kau verdi_ né _ ten só trinta é sinku anu_ na priudu di kolonizason _ undi tinha un otu lingua _ ki en termus ikunómikus é más fasil _ pamodi livru tudu isu ta binha já fetu_ né_ nun lingua ki à primeira tudu algen ta ntendi_ anton nu ta intendi ma kel fasilitismu influensia txeu_ influensia kaba pa disidi_ sem nunka rifletidu_ parse-m ma kuantu es opta_ _ kantu dipos di indipendensia fladu purtuges é lingua ofisial_ N ka ta kridita ma tivi kel kuza di serba_ _ aah_ ma ka foi un kuza si pensadu refletidu _ _ foi kel disizãu ki era si kalhar más fasil_ nu tinha purtuges_ _ purki non nu ka ta kontinua_ _né_ _ ah enton y _ _ kel kel situason  la_ poi kriansas ta prendi un otu lingua_ é un kuza ki nu prende-l mutu sedu_ alfabetizason é kuzé_ _ é enxina algen skrebi lingua ki é ta papia_ né_ _ da-l instrumentus pa é entra na aah_ pa é ten asesu a kunhesimentus na mundu_ y ah […] nós nu ta kaba pa po kriansas skrebi un lingua si kalhar antis del papia-l _ _ kel li ki é un grandi prublema _ _ kriansas é kapas di sabi skrebi ka sabi papia _ an_ _ purtantu kel li ki  é un grandi burréza ki bu sta skrebi_ bu ka sabi  nen mo ki bu ta skrebi un kuza ki bu ka sabi rasiusina na el_ _ né_ _si nu poi na nós_ _  nós_ bu podi ten un data di vokabularius di un lingua strangeru_ di alemon _ nu ten algun ideia di regra_ ta fladu_  fazi un redason_ _ prublema é un kuza ki sta fora di bó _ _ pa bu djunta-l _ _ faze un redason_ abo bu ka ten ki  rasiusina na kel lingua_ _ mo bu ka ten el intuitivamenti_ _ y normalmenti regra é papia un lingua dipos skrebe-l_ _ enton kel burréza la ta kaba pa ser un sforsu mutu grandi_ _ é un violason tremenda_ poi un algen skrebi un kuza ki txeu nen ka ta obi_ né_ _ txeu si kalhar nen ka ta obi-l sima nu sabi_ nós realidadi_ ten alguns ki até ta papial na kaza desdi mininu_ mas kel li é un minoria_ _ _

Es transkrison ta ten kontinuason… Kel burréza li...

23.10.11

Temente ku Namente... manente-manente

1. Temente N sta li, bu pode farfunha-m kel bega sima bu kre...

    "temente bu ka ranja ku mi N ka ta larga-bu"

2. Namente sta pinga bu pode para, se un mon ka txiga-bu ranja naki!
   
    "namente N sta kumé bu pode papia, N sa ta obi-bu, ó ke N kaba N ta da-bu rasposta..."

3. Bai ta papia manente, N ka sabe se bu tene katubelo!

    " N sta ta sakuta-bu manente-manente."
    " Ale-nu li ta spia manente pa padjigal"

Mi é un ome temente na deus... temente bu sta li N ta ratxa-bu kosta, manente-manente.

No Dicionário de LP:

Temente. adj. ... que teme.
Manente. adj. ... que se mantém na mesma condição, estado ou lugar; permanente.

Boka kalado...

1. "Boka kalado moska ka ta entra" é kel li ke N obi onte, na mas puro kriolo. Agó na portuges, "em boca fechada, não entra mosca"

Na krioles: "en boka fitxado, não entra moska"

2. "Boca aberta, entra mosca ou sai asneira". Kel li ningen ka ta fla-l, mas sin N da na fla-l é sim: "boka aberto, ta entra mosta o ta sai asnera."

18.10.11

NHOS BULI-L...

Oje é dia de kuRtura Nasional. Nes dia, papia de Língua ke é um elemento fundamental de Kultura e instrumento unifikador de Nason é un obrigason...
Na nos kazo, Nasão y Lingua oral kumensa ta forma djunto na konstrusão de nos identidade kultural amalgamado na rais. Des rezultado inda no sa ta spera ser ofisialmente rekonhesido na se konponente Linguistiko. Nos sidadania foi restabelesido y rekonhesido na 1975, mas na nos identidade nasional inda no sta manko, falta rekonese ofisialmente, de faktu e de juri, nos nasionalidade kultural komun enkorpado na alma de lingua Kabuverdiano.
Deskudado: Ka parsen ma es arve linguistiko, dezenraizado y torna dento kaminho, ta da fruta se ka tumado kudado ku el midjor, el meste proteson, inda ke na sombra de AK:
"A caminhada para a unificação gráfica deverá implicar, mais cedo ou mais tarde, a opção por uma das variantes como língua oficial e, dentro da variante escolhida, deve-se escolher o socioleto mais genuíno. É necessário um debate sobre a questão porque, sendo a língua um organismo vivo, sujeito a alterações durante a sua existência, a própria fixação ortográfica há de nos mostrar que a pronúncia vai evoluindo e que a escrita não pode necessariamente acompanhá-la. (...)
O processo visando a oficialização deverá passar pela etapa inicial, em que haverá unidade na escrita e diversidade na pronúncia e no léxico, à etapa final, caracterizada pela unidade na escrita e na pronúncia e enriquecimento do léxico (visto que haverá a absorção, pela variante adoptada, do léxico das restantes variantes) " (Veiga, 2006 :183-184) (negrito nosso).
DE AKORDO No meste abre manenti-manenti un debate Nasional ke dja tarda – sen spik - pa sosializa es keston de skrita de Lingua Kaboverdiano, na medida en ke un parte de Nason tene duvida y dja manifesta-l,  sobre vantaje des proposta de Alfabeto Kaboverdiano, instituido. Inda no ten tenpo...

Bibliografia:
VV. AA (2006),  Proposta de Alfabeto Unificado para a Escrita do Cabo-verdiano. Praia: IIPC.

16.10.11

Gosin gó é ka kel biaje...

...Na continuason de post anterior...

1. Oje, sima na pasado, ninhun kabuverdiano é ka é kontra dignifikasão de nos Língua Materno, mas parese ser manifestamente kontra a “ofisializasão de skrita fonetiko-fonolojiko de Kriolo”. Maioria inda ta atxa ma kriolo ka ta skrebe, o midjor, skrebe-l ka ta leba-nu lado ninhun... é só pa dan-nu prujuis!
Sabedo dreto ma Storia de Skrita de Lingua kabuverdiano ben de rais, y ma ofisializason de Kriolo kumensa na Mindelo 1979. Pa otu lado, é bon ke no relenbra ma nes prumero momento, nakel artura, tanbe tenba dezakordo na utilizasão de “ortografia de txapé”, un proposta de skrita finkado na prinsipio fonetiko-fonolojiko. Apezar des dizakordo konjuntural, ka parse-nu pa podo ipotis de kontinua ku skrita etimolojiko y nen tão poko se padronizason, enbora maioria de populason letrado kontinua ta skrebe-l?
Proposta de Skrita ke sai de "Kulokio de Mindelo 1979" ka konsige aseitasão te poko antes de 1994. Tanto é ke de livre y spontanea vontade, durante es periodo, só  un punhado de kabuverdiano é ke spromenta es “skrita de txapé”… sen grande suseso?!
Na 1994, data ke surje un nobo proposta pa skrita de Kriolo (kabuverdiano) elaborado y konkluido nun prazo relativamente kurtode 7 mês (19-11-93 a 31-05-1994) pa 7 Personalidade. É un proposta ke ben na konsekuensia de Mindelo, pos, el kontinua ta obedese prinsipio fonetiko-fonolojiko - grafema ku “txapé” pasa ta ser representado pa un digrafo (<tx>, <dj>, <nh> e <lh>), debaxo de signo ALUPEC.
ALUPEC (1994) foi un proposta ke maioria de kabuverdiano, sobretudo kel ke stá fora di sistema de Ensino, kuaze ka liga-l durante mas de 10 ano, isto é, te 2005 no pode fla ma ka teve manifestason de sosiedade sivil...
Mas asin ke AlupeC foi dikretado en forma de AK y na Lei, djuntado boka, pupado "aka-de-Re" , de Norte te kanba Sul...
Só ke, na verdade, es maioria korda despos de fakto sta konsumado. Oje AK  é un instituisão ku forsa politiko-administrativo sentrado na kapital de Nason…
2. É serto ke un skrita fonetiko ten di ser lido fonetikamente. Nes kazo, un barlaventino, ora ke el ta ler un testo skrebedo pa un sotaventino ... adé, bo ti ta falá... Linga kaverdione.
Alguns ilustre kabuverdiano ta atxa ma nos Lingua Nasional debe fika sima sta: kriolo só  na informalidade formal… de abuzo!

Abuzo gó, ka ta setado mas...
Caro Leitor, afirmo que, a mim, nenhum Bullyng Linguístico me move. Por isso, deixo aqui uma citação, sem qualquer comentário explícito:
 "A caminhada para a unificação gráfica deverá implicar, mais cedo ou mais tarde, a opção por uma das variantes como língua oficial e, dentro da variante escolhida, deve-se escolher o socioleto mais genuíno. É necessário um debate sobre a questão porque, sendo a língua um organismo vivo, sujeito a alterações durante a sua existência, a própria fixação ortográfica há de nos mostrar [já demonstrou!] que a pronuncia vai evoluindo e que a escrita não pode necessariamente acompanhá-la. (...).
O processo visando a oficialização deverá passar pela etapa inicial, em que haverá unidade na escrita e diversidade na pronúncia e no léxico, à etapa final, caracterizada pela unidade na escrita e na pronúncia e enriquecimento do léxico (visto que haverá a absorção, pela variante adoptada, do léxico das restantes variantes) " (Veiga, 2006 :183) (negrito nosso).
Bibliografia:
          VV. AA (2006),  Proposta de Alfabeto Unificado para a Escrita do Cabo-verdiano. Praia: IIPC.

15.10.11

"Se dja, Ka ta disdja!"

Kuzas ke ta skrebedo na internete – artigo de opinião + kumentario - ta dexa-nu tra alguns konkluzão sobre skrita de kriolo. Ka bustante, povo de Kabo Verde ka gosta de Alupec ku ses regra pa Skrebe Kriolo, kriolo ku se AK sa ta bai ta bai ta faze Skola, na mus-mus...
Volta y meia ta ten un rabuliso lokalizado. Sima notisiado nos Prumero-Ministro faze se diskurso na Kriolo la de alto de tribuna de Asenbleia de Nasões Unido ku justifikason klaro, mas ke poko komentadores obi, por iso no ta transkreve-l un parte: (…) N sa ta derije pa nhos na Lingua Kabuverdiano, na kriolo de Kabo Verde. N sa ta faze-l pa partilha ku nhos es jenuino patrimonio de umanidade ke nanse na prinsipio de sekulo kinze (...) N deside komunika na kriolo kabuverdiano pamode é Lingua, é Kultura, é Storia y é Memoria (…) N ta faze-l ku konviksão ma kriolidade é un valor antropolojiko de tudo Umanidade y, N ta faze-l inda, pa destaka na el nos kabuverdianidade, nos alma, nos manera de ser, nos ethós y nos pathós kabuverdiano. (…)”.
Kel es ozadia la panha maioria de Kabuverdiano deskudado de surpreza. El  panha sin sinhor!
Konprovado na txuba de komentarios publikado, por izenplo, li sin, y na liberal, a propozito de notisiado supra. Leitura des kes kumentarios ta mostra-nu klaramente ma surpresa ka sta muto na Prumero-Ministro papia se Kriolo-materno, mas sin na posibilidade des ato lejitima ofisializasão de Lingua kabuverdiano y se skrita sugundo prinsipio fonetiko-fonolojiko bazeado fundamentalmente nun modo de fala Kriolo de ilha-mãe.
No debe oserba inda, ma dizasusego de maioria de kumentadores,  ka sta tanto na Prumero-Ministro papia se Kriolo, el sta mas é na oportunidade de es kriolo ku se skrita fonetiko-fonolojiko bira Lingua Kabuverdiano Ofisial na Republika, ofisial na sistema de ensino-aprendizaje y de skrita normativo na dokumentos ofisial pa tudo kabuverdiano ler.
Skrebe sima bu ta papia... ler kuza ke sta skrebedo.

14.10.11

STuda kriolo nun KLIK!


Ler, bu kunsa manda-m boka!
Komo nha obijetivo é tanbe divulga kuzas ke tem a ver ku papia y ku skrebe nos Lingua, oje N atxa li li-si “DES RAZON PA STUDA KRIOLU”:
1. Pamodi é nos Língua Matérnu// PORQUE É A NOSSA LÍNGUA MATERNA.
• É língua ki nu komunika ku el, na bariga di nos mai. //É A LINGUA COM A QUAL COMUNICÁMOS NA BARRIGA DE A NOSSA MÃE.
• É língua ki nu prende fla purmeru son na el: MA...MÁ; PA...PÁ.// É A LINGUA COM A QUAL APRENDEMOS A FALAR OS PRIMEIROS SONS
• É língua ki sirbi‐nu pa komesa ta organiza realidadi y ta da‐l nómi: midju, txon, txuba, kasa, kasamentu, sabura, djuntamô. // É A LINGUA QUE NOS SERVIU PARA COMEÇAR A ORGANIZAR A REALIDADE E A DÁ-LA NOME: MILHO, CHÃO, CHUVA, CASA, CASAMENTO, ??, ??
• É língua ki sirbi‐nu pa komesa ta organiza pensamentu y distingi un ideia di otu ideia: déntu d’agu ta da rabénta, déntu sol ka ta murutxa; ta nderia, ka ta kai; si bu rinka N ta finka; si bu pupa, N ta djata; ken ki ka obi, ta odja. //É A LINGUA QUE NOS SERVIU PARA cOMEÇAR A ORGANIZAR PENSAMENTO E DISTINGUIR UMA IDEIA DE OUTRA IDEIA: DENTRO DE ÁGUA (…)
• É língua ki nu komesa ta fla palavra KRETXEU y na el nu diskubri kus’é k’é morabéza.// É A LINGUA COM A QUAL COMEÇÁMOS A FALAR A PALAVRA “KRETXEU” E NELA DESCOBRIMOS O QUE É MORABEZA.
• É língua ki nu prende pâpia, sen sforsu, spontaneamenti, livrimenti.// É A LINGUA QUE APRENDEMOS A PAPIAR, SEM ESFORÇOS, ESPONTÂNEAMENTE, LIVREMENTE.
• É língua ki da nos Povu nómi: kabuverdianu; ki da nos Téra nómi: KABUVERDI.//É A LINGUA QUE DEU AO NOSSO POVO UM NOME: “CABOVERDIANO”; QUE DEU À NOSSA TERRA UM NOME “CABO VERDE”.
• É língua ki nu ninadu na el, ki nu mamá na el, ki na el nu prende brinka, nu prende komunika, nu prende trabadja, nu prende konkista, nu prende finka tornu, badja mórna ku funaná. // É A LINGUA COM A QUAL FOMOS NINADOS, NA QUAL MAMÁMOS, QUE NELA APRENDEMOS A BRINCAR, APRENDEMOS A COMUNICAR, APRENDEMOS A TRABALHAR, APRENDEMOS A …, BAILAR A MORNA E “FUNANÁ”
• Si nu ka studa‐l, nu ka ta ama‐l, si nu ka ama‐l, nu ka ta ruspeta nos kabésa, nu ka ta ama nos mai ki foi nos purmeru méstri y interlokutor.// SE NÃO A ESTUDARMOS, NOS NÃO A AMÁMOS, SE NÃO A AMARMOS, NOS NÃO NOS RESPEITÁMOS; NÓS NÃO AMAMOS A NOSSA MÃE QUE FOI A NOSSA PRIMEIRA MESTRE E INTERLOCUTORA.
• Kel‐lié purmeru razon pamodi nu debe studa kriolu.// ESTA É A PRIMEIRA RAZÃO PELA QUAL DEVEMOS ESTUDAR CRIOULO.

Ke komentario? CONTEM EROS DE TRADUÇÃO

13.10.11

Rafodjo

- Rafodjado! Ami?

- Odja li: Oredja mas bedjo ke txifre.... [=korro]

- Serto. Mas txifre ta ratxa barkino, por iso Deus ka da burro el!

12.10.11

Kamarada, Skrebe Kriolo ka tene futuro...

Instituisões, kuzé ke sa ta pasa ku nos Lingua Materno e Nasional?
Segundo definison de UNESCO Lingua ofisial é "a língua utilizada no quadro das diversas actividades oficiais: legislativas, executivas e judiciais".
Ningen ka ten duvida ma na Kabo Verde Kriolo é lingua de interason sosial de komunidade. Na Kabo Verde, entre kabuverdianu, Kriolo “é a Lingua!”
É na Kriolo, ke as ves, ta papiado na sesão de Asenbleia Nasional tanto pa deputado Nasional komo pa governo; na tribunal, depoimentos intervenson y dialgo na sesão de Justisa (y na skuadra de polisia) ta dekore txeu bes na Kriolo. Es é fakto konprovado y konprovavel.
Sabedo ma “trasnkrison ortografiko”de kes intervenson y dialgo ta ser feto nun AK o na un skrita etimolojiko kalapitxado. O é ka sin?!
Falta-nu seta AK ku ses Prinsipios y Regras, pa Skrebe Kriolo. Pos, pa kel li kontise  mestedo kumensa ta sosializa AK e forma sistematiko entre kabuverdiano ki ta lida ku skrita de nos Lingua… enkuato kel li ka kontise, kada kabesa se forma de skrebe.

Skrebe Kiriolo ou Skrebe Lingua kabuverdiano? É kel li ke keston de fundo.

11.10.11

- Oh arma bibo!


Kriolo é Lingua de Nason?

(...) N sa ta derije pa nhos na Lingua Kabuverdiano, na kriolo de Kabo Verde. N ta pensa ma é prumero bes ke na asenbleia de nasões unido sa ta komunikado na kriolo de Kabo Verde.

No ten kriolo de Kabo Verde. No ka ten inda Lingua Kabuverdiano?

Primero Ministro de Kabo Verde diskursa na Asenbleia de Nasões Unido na Kriolo. Diskurso ke inkomoda... fikado ku ngana de sabe se kel testo ke é staba ta le stá  skrebedo na kriolo - AK. Me N ta kredita ma é sin: Skrebedo ku AK. Ma te tanbe ke el pode staba skrebedo na portuges... leredo na kriolo!
Ningen ka sta prokupado ku forma ke kada kabuverdiano ta papia kriolo, mas sin, ku sosializasão de proposta de Skrita Instituido pa skrebe un kriolo. Até pa konprova ma es skrita fonetika radikalizado ta kaba pa ser, skrita de fala y non skrita de Lingua Kabuverdiano.
Sendo serto ke skrebe na lingua kabuverdiano só ten valor se tudo kabuverdiano ku skola, perante un testo skrebedo, é kapas  ler el  y endende-l… y seta es skrita komo disel tanbe! Por iso, “ Skrita”  de Lingua Kaboverdiano debe de ser regularizado y stabilizado "sientifikamente" de forma a ser nxinado-prendedo de forma konsiente…
Proposta aprezentado pa AK (ex-alupek) y institusionalizado pa governo autodenominado “skrita fonetiku-etimolójiku”é ka e midjor ke kel tradisional. Se “skrita de baze etimolojika” tivese sido trabadjado y limado na se iregularidade y asistematisidade ortografiko, el ta kunpriba se papel.
No entanto, AK ten se valor de ser proposta “ofisializadu” pamode el sta dekretado,  pamode é el ke tornado Instituison, y é AK ke, de algun modo, sta ta ser objeto de ensino-aprendizage… de skrita... de kriolo. (...)

Kriolo ta papiado na tudo Kabo Verde. Si ka stado de akordo ku prinsipio y regras preskritiva de AK, kel li é un otu storia. Agó, kenha ki ( ka) pode fla ma kriolo ka ta skrebe... el ta skrebe sin, mas dado ke el é feto de forma fonetiko-fonolojiko el ta ten difikuldade na uniformizason de skrita Nasional.
Lingua ke ta ben ser ofisializado ke ta ben txomado Lingua Kaboverdiano e ka funsional ora ke el ta ten un txada de ortografia sen padronizason.
Lingua kabuverdiano – ka debe ser un krioulo txaskan - ma ta skrebe sin senhor - tanto de forma etimolojiko komo fonetiko-fonolojiko.  Se el ta skrebe tanbe é posivel de ser lido pa karkel alfabetizado na portuges  falante de kriolo. Leitura é konprenson!
Se nu sa ta pensa na ortografia de Lingua Kabuverdiana ka pode ser regulado segundo prinsipios de son de fala, mas de son de Lingua, sobretudo.
Etimológico
(Skrita Spontanio)
Fonetiku-fonolójiku
(Skrita Sientífiku)
? Etimolojiko-fonolojiko
Boca di crabo(1)
Língua cominho
Qu’ é más sabi tempra
Qui tem nes mundo

Antes qu’ el frâ
Mulhê já seta
Bóka di krabu
Lingua kuminhu
Ki é más sabi tenpra
ki ten nes mundu
Antes ki el fra
Mudje dja seta
Boka de krabo
Lingua kominho
Ke é mas sabi tenpra
ke ten nes mundo
Antes ke el fra
Mudje dja seta

(1) In: Claridade Nº 9 : 19.

10.10.11

É konta me!

Palavra é de portuges, mas gramatika é de Lingua Kabuverdiano

I.
- Kel li é nha konta... E konta me!
- Enton, pindra-l na piskos... (finje de dodo)

II.
Kredo in krus, kel li é konta me: é ka mas nen é ka menos, el é justin = el sta-n nha medida serto.

- Kel li ka de nha konta = me kel li é ka nada ku me = kel asunto li N ka ten nada a ver ku el.
- Pos, anton bai trata de bu bisnis!! (ilha do Fogo).


Nota, na badio: - Bai trata de bu birnis, kunfiado (o(a)trevido!)
<birnis> ka sta disionarizado na O Dialecto Criolo: Léxico do Dialecto Crioulo do Arquipélago de Cabo Verde. Mas el sta na disionario de Quint (1998):

Birnis [bir'nis] (ing. business) s. trabalho, negócios.

Ezenplos de uzo:
1. - Kel li gó é ka bu birnis... (nha asunto, é ka bu asunto)
2. -Dexa-m bai trata de nha birnis... (afazeres)
3. - Mos, oxe note N ten ki bai trata de kel birnis... sen falta.
   - Bo é "ome de birnis", só toma grande kudado, pa birnis ka da-u pa torto!

9.10.11

ALUPEC, sakuta kabuverdiano!

Me tanbe é a favor de AK (ex-Alupec) y de ofisializason de Lingua Kabuverdiano. No ka debe ser “ (…) [Eu sou] a favor da oficialização do crioulo, mas o Alupec do Veiga dos seus capangas e lambe botas, nem merda!!!!!!”
Mal-konxedo, mas durante tudo periodo kolonial Nason Kriolo Kabuverdiano valoriza se Lingua, enkuanto instrumento de komunikason oral, y un minoria alfabetizado desde seklo XIX , atraves de reprodusão kultural skrito, komesa ta transforma oratura na literatura de papel-revista. Kes li foi de kes primero rabelados jenuinamente kabuverdiano!
Kabuverdianos ‘nativistas’ konsiente de valor de Lingua Nasional reivindika de poder kolonial,  enbora ka setado, un Kultura Skrita de Kriolo, sabendo es ma un forma de perpetua memoria misigenada de Nasão Kriolo é ka era posivel na imagen de Lingua portuges na totalidade. No entanto nun skrita etimolojiko a nivel Nasional, inda ke ka standard, ta refletiba Kultura midjor.
Konstrusão de un Stado Indipendente tenba ke (debeba) valorizaba es Património Nasional na kontinuidade, mas El opta pa promosão de un “revolusão ortografiko-kultural”: kolokio de Mindelo de 1979, kuato ano despos de Independensia, ku se proposta de Skrita de txapeu ozenta tudo saber skrever akomulado… transforma por dikreto-lei (?) skritores de Lingua Kabuverdiano en meros analfabeto na se prope Idioma... Poder Statal ignora kes kabuverdiano ke kontinua ta skrebe ku baze na skrita etimolojika te publikason y institusionalizason de AK (ex- ALUPEC) komo fakto konsumado politikamente.
Es tentativa, aparentemente konsegido, de iradikasão de skrita de Kriolo de “baze etimolojiko” de memoria de kabuverdiano ku argumento de es “ter sido skrito de forma arbitrario” e de que (…) o crioulo que tem sido escrito, desde há mais de um século, como verdadeiro idiolecto”, (DUARTE, 1994: 61) y se substituisão pa skrita “fonetiko-etimolojiko” ka debeba ser feto komo foi, y mas, dja sta! N ta atxa ma Kriolo  skrebedo na kabo Verde foi (pode ser) konsiderado un verdadero dialeto de portuges.  Isto só a nível de Leksiko, klaro. Mas leksiko é ka GI de ninhun falamte, mas é un konponente inportante de un Lingua/gramatika… (Baltasar Lopes da Silva (1957). O Dialecto Crioulo de Cabo Verde…).
Oje, kre djunta “partidários de escrita etimológica e defensores da escrita fonológica, como base para a sua ortografia” nun “gera” é talves un invensão Linguista ke ta defende pa tudo kabuverdiano un skrita radikalmente fonetiko-fonolojiko institusionalizado, padronizado a partir de ‘variante matris’ ku argumento insufisiente... De nos ponto de vista, opsão pa es nobo ortografia ka debe ser justifikado pa ozensia de un skrita standard a Nivel Nasional de baze etimolojiko durante periodo kolonial, pamode nen ka ta lejitima institusionalizason/standardizason de un skrita fonetiko-fonolojiko pos-kolonial. Além diso, era posivel y dezejavel standadizason de skrita etimolojiko por ke tradisional y por ser un pratika, inda ke ku un Alfabeto jenuinamente Kabuverdiano, kel li,  ku revizon de alguns prinsipio y baze de AK (ex-Alupec)… Nos no debe lenbra y konsidera ma nos é un Nasão ofisialmente Bilinge a nivel de oralidade; Stado de Kabo Verde ta faze parte de PALOP e de CPLP... Skrita de Lp ta mora ku nos dento kaza nun relason intimo...
Skrebe sima bu ta papia”, un ideia ke kre ser pasado komo sendo un virtude, el é mas faxi! Mas el ten inplikasões negativo na kontinuidade de ensino-aprendizaje de nos Lingua Ofisial ke é Portuges... Ensino-aprendizaje de Lingua Kabuverdiano (falar-escrever-ler) debe ten en konta skrita de lingua de kontato permanente... Entende-se, N ka sa ta fala de skrita de kriolo...
Se skrita etimolojiko ta permite kada kual skrebe se idioleto stribado na lingua de ensino-aprendizage, skrita fonetiko-fonolojiko baziado na oralidade ta liberta, kada falante skrebe sima ki el ta pronunsia… babel ortografiko ta skrebe, mas é ka ta sirbi pa komunika y nen el ka ta nxina ningen.
PS: Algen ke sabe mas pode splika midjor kuzé ke signifika es ideia de skrita “fonetiko-fonolojiko” de Kriolo?

7.10.11

Testo skrebedo nun Lingua Kabuverdiano

Dipos de N obi diskurso de JMN, Primero menistro de Kabo Verde, lido  a partir de un testo skrebedo nun kriolo, “variante de Santiago”, inpekavelmente, segundo regras de Baze de AK, N sa ta propoi skrebe es mesmo diskurso na Lingua Kabuverdiano, ku alfabeto Kabuverdiano:


Senhor Prezidente de asenbleia jeral;
Senhor Sekretario-jeral de nasões Unido;
Senhoras y senhores xefes de stado y de governo;
Ilustres delegados;
Senhoras y senhores;
É pa me un grande onra partisipa na asenbleia jeral de nasões unido y un grande previlejio pode sauda nhos tudo na nome de povo y de governo de kabo Verde, N sa ta derije pa nhos na Lingua Kabuverdiano, na kriolo de Kabo Verde. N ta pensa ma é prumero bes ke na asenbleia de nasões unido sa ta komunikado na kriolo de Kabo Verde. N sa ta faze-l pa partilha ku nhos es jenuino patrimonio de umanidade ke nanse na prinsipio de sekulo kinze y ke de akordo ku alguns linguista y storiador el é kriolo mas antigo de formasão euro-afrikano na kontesto atlantiko. N deside komunika na kriolo kabuverdiano pamode é Lingua, é Kultura, é Storia y é Memoria. Tudo Lingua é spresão de pensamento de tudo kuza ke no sabe y de tudo kuza ke no ta faze. Lingua é seguramente spresão de un sevilizasão. Asi, ó ke N ta uza Kriolo de Kabo Verde na mas inportante tribuna de enkontro de xefes de Stado y de Governo, N ta faze-l ku konviksão ma kriolidade é un valor antropolojiko de tudo Umanidade, y N ta faze-l inda pa destaka na el nos kabuverdianidade, nos alma, nos manera de ser, nos ethós y nos pathós kabuverdiano. Un kabuverdianidade ke é rezultado de un kruzamento de txeu povo na mundo y ke oxe ta konfigura na un sinteze y na un enkontro de sevilizasões (…).
Bon, es transkrison ortografiko de parte inisial de diskurso de JMN N teve en konta:
1.      <a> pa reprezenta tudo son [a]/[ɐ];
2.      ? <á> pa reprezenta tudo son [a] pa final de silba ta kria algun konfuzão na LKv;
3.      <an> pa reprezenta tudo son [ã], [ [ɐN] “N” = nazal;
4.      <é> pa reprezenta tudo son [ɛ] inkluido final de palavra;
5.      <e> pa reprezenta tudo son [ɨ] y final de palavra
6.      <en> pa reprezenta tudo son [] y [ɛN]
7.      <i> pa reprezenta tudo son [i];
8.      <in> pa reprezenta tudo son [ĩ];
9.      <ó> pa reprezenta tudo son [ɔ] na final de palavra;
10.   <o> pa reprezenta tudo son [o] y [u] na final de silba
11.     <o> ta varia na se pronunsia na interior de palavra, ora [o] ora [u], enton é preferivel mante kel grafema ke ta ben na palavra portuges y leitor ta ler sima el kre.
12.   <on> pa reprezenta tudo son [õ] e [ɔN]
13.   <u> pa reprezenta tudo son [u] y  final de silba ora ke palavra é etimolojikamente <u>
14.   <un> pa reprezenta tudo son [ũ];
15.   <k> pa reprezenta tudo son [k];
16.   <s> pa reprezenta tudo son [s];
17.   <z> pa reprezenta tudo son [z];
18.   <x> pa reprezenta tudo son [∫];
19.   <j> pa reprezenta tudo son [Ӡ];
20.   <lh> pa reprezenta tudo son [ʎ];
21.   <nh> pa reprezenta tudo son [ɲ];
22.   <dj> pa reprezenta tudo son [dӠ];
23.   <tx> pa reprezenta tudo son [t∫];
24.   Kes otos grafema ta reprezenta apenas son… portanto ka ten prabulema

6.10.11

É difisil auto-preskreve... monte de posibilidade?

 

ST [Santiago]
SV/OV [S. Vicente/outras variantes]
Port [PE]
Disionáriu, -ari
disionar
Dicionário
[disju’narju]
Santiagu
[sãtja’gu]/ ?[sᾰtia’gu]
Santiage [sãtja’gɨ]/
 Santiago
? Santiagês
*[sᾰtia’ges]       *[sᾰtia’ge∫]
santigês
 [sᾰtiɐ’ges] / ?[sãtjɐ’ges] / ?[sãtiɐ’ge∫]/  m.
?[sãtia’gezɐ] / ?[sᾰtiɐ’gɛzɐ]/ [sãtjɐ’gɛzɐ]?[sᾰtja’gɛzɐ] f.
Santiaguês
[sᾰtjɐ’ge∫] m.
[sᾰtjɐ’gezɐ] f.


O Dicionário da Língua Portuguesa Contemporânea: Academia das Ciências de Lisboa. Editorial Verbo. Lisboa: 2001:
(1) Não dicionariza <Santiago> nem <São Tiago>; porém dicionariza “<são-tomense> (de São Tomé <e Príncipe>)…”
(2) Dicionariza a) <santiaguês> e <santiaguesa> como adj. e s. (De Santiago <de Compostela>…”; b) <santiaguense> adj. m. e f. (De Santiago <do Cacém>(…). Natural ou habitante de Santiago do Cacém.
(3) Dicionariza <santiaguino, a> [sᾰtjɐ’ginu, -ɐ]. s. adj. ( De Santiago, top. +suf. –ino). Natural ou habitante da Cidade de Santiago. (ver DLPC - ACL, p: 3331).
 Em PE somos "santiaguinos"? Ou Santiagenses? Ou ainda Santiaguês?